Los książki… według ankiety z 1958 roku (oraz archiwum Miesięcznika ZNAK)

Wiadomością dnia jest dla mnie udostępnienie swojego archiwum przez Miesięcznik ZNAK. Wszystkie numery z lat 1946-2006 można ściągnąć w formacie PDF ze strony czasopisma. Są też pojedyncze artykuły z późniejszych lat.

Dawny „Znak” był rewelacyjnym pismem – zadawał mnóstwo pytań, inicjował dyskusje na najważniejsze tematy teologiczne i filozoficzne XX wieku, był też wielkim orędownikiem reform soborowych, które przemieniły polski Kościół, choć też sprawiły, że numery Znaku z lat 60. cenię wyżej niż te współczesne… W domu mam kilkanaście numerów, które kupiłem kiedyś m.in. przy pisaniu artykułów dla Wikipedii, ale teraz rzuciłem się do ściągania reszty, którą będę konsumował na moim Kindle DX. Na 6-calowcach po przekręceniu też da się od biedy czytać. Pliki PDF to skany z nałożoną warstwą OCR.

I tak – na chybił trafił otworzyłem numer 55 ze stycznia 1959 (link do archiwum lat 50.), a w nim artykuł „Los książki”.

Chodzi o podsumowanie ankiety opublikowanej w sierpniu 1958 przez The Times Literary Supplement. Rozważa się w nim ówczesny stan i przyszłość książki – z różnych perspektyw: forma, treść, rynek, czytelnicy.

Christopher Logue pisze ironicznie o upadku książki z powodu… nowych technologii!

Zanim wymyślono maszynę drukarską, prozy było niewiele; można więc śmiało przypuszczać, że gdy rozwiną się sprawniejsze środki porozumienia, maszyna drukarska i jej córka — książka — pójdą do lamusa. Skorzystają na tym poeci: krótkie wierszyki łatwo zapamiętać. Czytanie staje się niepopularne. Wkrótce młode, bogate damy będą się uczyć czytać tak, jak dawniej uczyły się haftować lub grać na harfie. […]

Wiedzę i literaturę będzie się podawać tylko przez wzrok i słuch. Dzięki naszym abstrakcjonistom możemy sobie doskonale wyobrazić opowiadania, złożone z miejsca i  czasu, pozbawione czegokolwiek, coby można umiejscowić lub uczasowić. Zawodowi  czytacze znajdą się na niskim szczeblu drabiny społecznej, zarabiać będą skromnie,  pracować do późna (bo czyta się powoli), każdy pozna ich łatwo po obrzęku powiek i zgarbionym grzbiecie. Ale będą pożyteczni: gdy jakaś  staroświecka   ciołka  przyśle   ci  list,  zaniesiesz  go  do  Przychodni Czytelniczej.

Nie będzie się czytania tępić. Ale będzie się je łagodnie likwidować przez umiejętną propagandę: rozplakatuje się np. afisze wbijające dobitnie w głowę, że czytanie wywołuje ślepotę. Wielkie kombinaty obrazoglosu zorganizują doroczne „polowanie na książki’ . Każde dziecko, które w ciągu sześciu dni znajdzie co najmniej sześć książek i przekaże je do kombinatu, otrzyma premię w postaci trójwymiarowego, wielobarwnego, samoczynnego telewizora na całą ścianę oraz dziesięć nagrań z serii: „Najpiękniejsze deklamacje z dawnych, dawnych czasów”.

Kiedy czytałem pomysły Logue – przypomniała mi się debata sprzed paru dni oraz argument, że… skoro są tablety i smartfony to młodzi ludzie nie będą czytali. To samo opowiadano pół wieku temu, gdy o rząd dusz walczyły telewizja i kino. Konkurencja środków przekazu doprowadziła oczywiście do tego, że czyta dziś się mniej, ale nie wyeliminowała książki jako takiej.

O tym, że tytuły niektórych autorów czytają dziś głównie… inni autorzy.

Kult specjalisty rośnie, lecz eliminowanie amatora musi z czasem wyeliminować pisarza — chyba że ten schowa się bezpiecznie do przegródki poety, dramaturga, powieściopisarza, krytyka itp. Wkrótce możemy już nie mieć autorów, lecz tylko autorytety, które dadzą świadectwo swej fachowości pisząc książki, inne zaś autorytety będą je sądzić — aż w końcu nikt, prócz nich, nie potrafi tych książek zrozumieć (Maurice Cranston).

I jakże aktualne uwagi na temat rynku książki:

W ogóle nie tak łatwo skłonić ludzi do czytania, zwłaszcza jeśli pisarz ma do powiedzenia coś nowego, lub mówi to w sposób nowy — stwierdza Leonard Wooll, twórca „Hogarlh Press”, która ze skromnych, chałupniczych i amatorskich początków rozrosła się w znakomite wydawnictwo. Pisarz, uznawany dziś za klasyka, świetnie zarabiający (on sam lub jego spadkobiercy), musiał nieraz szalenie długo czekać na czytelników. Pierwsza powieść Virginii Woolf, The Voyage Out, wyszła nakładem Duckwortha w roku 1915. Krytycy ogromnie ją chwalili, ale upłynęło dwanaście łat, nim sprzedano dwa tysiące egzemplarzy pierwszego wydania. Nakład  trzeciej  powieści  tej   autorki,  Jacobs   Room   (1922),   wyniósł 1200 egzemplarzy w Europie („Hogarth Press”) i 1500 w USA („Harcourt”). Po dwunastu latach pisania Virginia Woolt opublikowała piątą powieść, To the Linghlouse: w Europie trzy tysiące egzemplarzy, w USA cztery tysiące. Ale c ztery lata później szósta jej powieść, The Waves, miała dwanaście tysięcy nakładu w Europie i tyleż w USA (rozsprzedano ją w ciągu roku), a w sześć lat później siódma powieść, The Yeors, skoczyła na osiemnaście tysięcy w Anglii i 38 tysięcy w USA.

Smutny jest morał ekonomiczny, wynikający z tej statystyki. Pisarz, którego czeka sława, może pisać dwanaście czy piętnaście lat, nim jego książki zaczną iść — a wówczas następuje nagły skok nakładów. Czterdzieści lat temu pisarz nic by nie zarabiał w czasie tych piętnastu lat chudych, a wydawca ledwo by związał koniec z końcem. Dziś w analogicznych warunkach pozycja autora byłaby jeszcze gorsza, a wydawca by na nim sporo stracił.

[…]

Oczywiście w momencie, gdy autor staje się klasykiem, on sam i wydawca zaczynają zbierać piękne żniwo w nagrodę za cierpliwość, ale właśnie z tego widać, w jakim stopniu pisanie i wydawanie poważnych książek jest dzisiaj loterią.

Minio to, jak dotychczas nic nie dowodzi, by popyt na książki, w szczególności na książki poważne — spadał, lub miał spaść w bliskiej przyszłości. Przeciwnie: bardzo wzrósł popyt na autorów o ustalonym nazwisku. Natomiast nie podwoiła się — jak powiedziałem — ilość potencjalnych czytelników książki nowatorskiej.

I o tym że nie można się utrzymać z pisania książek – coś, co wielu dzisiejszych pisarzy doskonale wie.

Cała pociecha (ekonomiczna…) w tym, że pisarz może (i musi…) nie tylko pisać książki. Gdy życie było tanie, wielu pisarzy mogło sobie pozwolić na pisanie tylko tego, co najbardziej im odpowiadało. Dzisiaj, aby się utrzymać, przeciętny pisarz musi znaczną część czasu poświęcić na pisanie tego, czego inni od niego chcą, lub też na pracę, która nie ma nic wspólnego z literaturą. Popyt na owe uboczne usługi pisarskie jest dziś większy niż kiedykolwiek. Rozwój przemysłu, prosperity itd. poszerzyły peryferie rynku literackiego na niekorzyść samego rynku. Kurczy się zapotrzebowanie na pisma literackie, wiersze, poważne powieści i nowele. Rośnie zapotrzebowanie na artykuły, odczyty, recenzje, scenariusze radiowe i telewizyjne.

Ludzie nie zdają sobie zwykle sprawy, jak mało zarabia pisarz na książkach. Oczywiście są wyjątki, ale w zasadzie zarabia się o wiele więcej na peryferiach rynku niż w jego centrum. Otóż czy się to komu podoba, czy nie — fakt je9t faktem, że pisząc dla rynku literackiego było się wolnym człowiekiem, a pisząc dla peryferii jest się sługą, wykonującym zamówienie.

Można powiedzieć – nihil novi – pisarze sprzed ponad pół wieku narzekać mogli na niemal to samo, co dzisiaj. Pamiętajmy, że w ankiecie panuje perspektywa tzw. Zachodu – w Polsce panowały nieco inne reguły. Ale już w 1958 roku zauważa się, że rośnie zapotrzebowanie na inne formy aktywności pisarza. Tak jak dzisiaj muzyk nie utrzyma się ze sprzedaży płyt, ale z koncertów, tak samo autor powinien dyskontować status osiągnięty dzięki sukcesowi książki. Jeśli sukcesu nie osiągnął – pozostaje pisanie jako hobby.

Ankietę komentują też współpracownicy Znaku i zostawię Was jedynie z fragmentem wypowiedzi Marii Morstin-Górskiej, poetki i publicystki zmarłej w 1972 roku:

Paradoksalne i pesymistyczne przepowiednie Christopher Logue’a są na szczęście pozbawione wszelkiego prawdopodobieństwa. Umiejętność czytania jest nie tylko potrzebna do rozkoszowania się arcydziełami literatury, ale także do przekazywania wiedzy i do porozumiewania się między ludźmi. Potrzeba wrażeń artystycznych wygaśnie chyba dopiero z końcem istnienia ludzkości i „piękna sztuka pisania” nie może być tu wyjątkiem. Zawsze znajdą się osobniki, dla których pewien układ słów, wyrażający coś więcej niż te same słowa w mowie potocznej – a word-pattern, jak mówi Aldous Huxley — będzie źródłem zachwytu i wzruszenia. Nie wyginą zapewne i tacy, którzy będą chcieli do tych wzruszeń do woli powracać, a to może dać im jedynie książka — dyskretny, nie narzucający się, a za każdym zdjęciem z półki gotowy do udzielania się przyjaciel.

Mamy rok 2013, a nasi dyskretni przyjaciele, choć nieraz w zupełnie innej formie nadal nam towarzyszą. Kto wie, może w 2058 roku artykuł nadal będzie aktualny?

PS. Współczesne numery Miesięcznika ZNAK kupimy bez problemu – w formatach EPUB+MOBI na Woblinku, a PDF w Virtualo. Nie pytajcie mnie, dlaczego wszystkich formatów nie znajdziemy w obu księgarniach, to jeden z takich małych absurdów rynku prasy cyfrowej…